(Erweidert Versioun vum ‹Prisma› op Radio 100,7)
Demokratie ass eng fei Saach. Well an enger Demokratie sollen et fir all Bierger inaliénabel, onveräußerlech Grondrechter ginn. An eent vun deene Grondrechter ass et eng fräi Meenung ze hunn, an déi och äusseren ze däerfen.
Wärend di meescht europäesch Grondgesetzer dës Fräiheet ganz uewen an hirer Wäerthierarchie hunn, muss een an der Lëtzebuerger Konstitutioun dach emol laanscht d‘Kroun vum Grand-Duc, laanscht Garantië vum Privatbesëtz, a laanscht de Verzicht op d‘Doudesstrof bis erof an den Artikel 25 siche goen, fir d‘Meenungsfräiheet ze fannen. Do liest een dann :
La liberté de manifester ses opinions par la parole en toutes matières, et la liberté de la presse sont garanties, sauf la répression des délits commis à l’occasion de l’exercice de ces libertés.
Mä di schéi Meenungsfräiheet kënnt och mat e puer Problemer. An déi entstinn notamment am Moment wou et drëm goe soll Entscheedungen zesummen ze treffen.
Mer wëssen all wéi schwéier et ass iergendeen vun iergendeppes, dat net senger Meenung entsprécht, ze iwwerzeegen. Ganz onméiglech schéint dësst, wann nëmmen di gewaltlos Gewalt vum besseren Argument ziele soll. Esou guer bei deenen, déi an Argumentatiounen a Raisonnementer trainéiert sinn, wéi Philosophen a Wëssenschaftler, ass dat éischter seelen de Fall.
An sengem Treatise of Human Nature (1749/50) huet den englesche Philosoph David Hume, nach laang virum Schopenhauer, Nietzsche a Freud bemierkt, dat de Rapport tëscht Vernonft a „Passioun“ net deen ass, deen een sech idealistesch erhofft. En vun deene bekanntste Sätz aus dem Hume sengem Traité seet : “Reason Is and Ought Only to Be the Slave of the Passions”.
Wat den „ought“ an dëser Formel heescht, ass eng komplizéiert Affär an féiert zu laangen Diskussiounen. Den „is“ ass méi liicht verständlech : Vernonft ka kéng emotionell Impulser ginn. Just d‘ „Passiounen“ setzen eis a Beweegung. An d‘Vernonft ass beschtefalls d‘Instrument vun der Passioun. Et ass net schwéier an dëser Usiicht schonn en Virreider vum Freud senger Psychologie ze gesinn : d‘Vernonft ass och hei just d‘Aa, déi sech d‘Passioune ginn, fir sech an der Welt ze orientéieren. Dozou spéider méi.
Komme mer op de Probleem vun der Meenungsfräiheet zréck. D‘Spannung tëscht der individueller, perséinlecher Meenung op der enger Säit, an der gedeelter, gemeinsamer ëffentlecher Meenung op dir anerer Säit huet d‘Denker vun den modernen Demokratië vun Ufank un beschäftegt.
Wéi evitéiert een et, dat eng Gesellschaft vun Individuen net stänneg an en bellum omnium contra omnes (Hobbes), an en Krich oder e Kampf vun allen géint all ausaart ? Mat där Fro fänkt tatsächlech 1642 di modern politesch Philosophie mam Thomas Hobbes sengem De Cive un.
An den 30er Joer vum leschte Joerhonnert huet den spéider nationalsozialistesche Jurist a Rechtsphilosoph Carl Schmitt dofir eng Léisung formuléiert, déi och haut nach vill Unzéiungskraaft bei verschidde Vertrieder, och vun der „progressistescher“ Lénker (wéi beim d‘Chantal Mouffe oder dem Giorigo Agamben) vun der Demokratie huet.
De Schmitt huet nämlech geduecht, dat esou eng Demokratie eigentlech am Beschte funktionéiert, wann een eng Homogenitéit an der Populatioun viraussetze kann. Demokratie funktionéiert dann am Beschten, wa mer all dat nämmlecht denken, eis d‘nämmlecht verhalen, dat nämmlecht Liewe liewen, a virun allem och di nämmlecht Rass a Relioun hunn.
Zur Demokratie gehéiert et, sou den Carl Schmitt, dat daat Gläicht gläich behandelt gëtt, an dat Ongläicht ongläich. An dat heescht och dat daat Ongläicht, falls néideg, sollt vernicht ginn. Den Carl Schmitt schreift a sengem bekannte Buch iwwert de Begrëff vum Politeschen 1932 :
Jeder religiöse, moralische, ökonomische, ethnische oder andere Gegensatz verwandelt sich in einen politischen Gegensatz, wenn er stark genug ist, die Menschen nach Freund und Feind effektiv zu gruppieren.
An dat heescht, 10 Joer méi fréi an Die geistesgeschichtliche Lage des heutigen Parlamentarismus schonn :
Jede wirkliche Demokratie beruht darauf, daß nicht nur Gleiches gleich, sondern, mit unvermeidlicher Konsequenz, das Nichtgleiche nicht gleich behandelt wird. Zur Demokratie gehört also notwendig erstens Homogenität und zweitens – nötigenfalls – die Ausscheidung oder Vernichtung des Heterogenen. (…) Die politische Kraft einer Demokratie zeigt sich darin, daß sie das Fremde und Ungleiche, die Homogenität Bedrohende zu beseitigen oder fernzuhalten weiß.
Dofir besteet de Grondprinzip vun all Politik doran Frënd a Feind ze ënnerscheeden. Dat erkläert firwat een dann, falls néideg, de ganze rechtsstaatleche Fundament vun der Demokratie mat engem Ausnamezoustand ausser Kraaft setze kann. Wann et drëm geet de Staat, wuelgemierkt : de Staat, ze beschützen, däerf Demokratie schonn emol eliminéiert ginn. Besonnesch säit leschte Joer hu mer gesinn, wéi séier sech Lénks, Riets an Zentrum an der Politik och nach haut, an Zäite vun enger Kris, sech op dee Prinzip eenege kënnen.
Zum Gléck hunn awer net all di rezent Denker vun der Demokratie esou radikal Konsequenze gezunn. Zur ongeféier nämmlechter Zäit wéi den Carl Schmitt huet en Neveu vum Sigmund Freud, den Edward Bernays, sech och Gedanken iwwert dëse Probleem vun enger Massendemokratie mat Individue gemaach Mä wärend de Carl Schmitt autoritär, politesch an nationalistesch geduecht huet, war de Bernays en Unhänger vun enger neier liberaler Ideologie .
De Bernays huet nämlech, grad esou wéi säin illusteren Zäitgenosse, de Journalist a politesche Publizist Walter Lippmann, gemengt dat all d‘Problemer vum mënschlechen Zesummeliewen da kënne geléist ginn, wann d‘Gesellschaft op allen Niveaue wéi en Maart funktionéiert. Dës demokratesch Utopie gouf spéider als neie Liberalismus – oder Neoliberalismus – bekannt. Mä d‘Grondiddi ass och hei guer net emol esou nei.
A sengem Buch vun 1923 – Crystallizing Public Opinion – situéiert den Bernays de Grond-Problem vun de moderne Massendemokratien um Niveau vun der Meenungsfräiheet. An enger demokratescher Gesellschaft déi op de Prinzippie vun Individualitéit an der Egalitéit opgebaut ass, wëllt all Bierger informéiert sinn, a selwer seng eegen Entscheedungen huelen.
An esou sollt et dann och sinn, an enger moderner Demokratie : all Individuum soll mat beschter Informatioun amstand sinn, seng eegen Interessen ze verfollegen, an säin eegent Liewen ze liewen. Mä wann dat esou ass, wa jiddweree fir d‘éischt, an am Beschten exklusiv no sech kucke sollt, wou kënnt dann de gesellschaftlechen Zesummenhang hir ?
D‘Äntwert op déi Fro, wat de Bernays net sot oder net wosst, staamt ursprénglech aus dem 18. Joerhonnert. 1714 huet de Bernard de Mandeville – en hollännesche Philosoph an Ekonomist – a senger Fabel vun de Beien de Probleem vun der Gesellschaft vun Individue fir d‘éischt an der Geschicht vum moderne politeschen Denke mat der Ekonomiséierung vun der Gesellschaft geléist.
Am bekanntste gouf dem de Mandeville säi Prinzip awer duerch dem schottesche Moralphilosoph an Ekonomist Adam Smith seng Ausso, dat et net de gudde Wëlle vum Metzler, Bauer oder Bäcker ass, deen eist Owendiesse garantéiert, mä hiert perséinlecht Interesse. (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776) Et ass net well de Metzler oder de Bäcker esou gutt Mënsche sinn, oder vun iergendenger Philanthropie animéiert ginn, dat se esou gutt Bréidercher baken, oder esou gutt Zoossisse maachen. Si maachen déi Bréidecher an di Zoossissen esou gutt wéi méiglech, fir der esou vill wéi méiglech dovun ze verkafen, an doduerch liewen ze kënnen, oder esou guer domat räich ze ginn. An deem Grond kënnen dann och mär vun hirem Egoismus profitéieren.
Wann also an enger Gesellschaft, esou di Verallgemengerung vun der Bréidecherssituatioun, di och nach 300 Joer méi spéit brandaktuell ass, déi nom Prinzip vum Maart funktionéiert jiddweree just no sengen Interesse kuckt, da funktionéiert dat Ganzt op eemol zum Virdeel vun allen. Dat wär dann di berüümten „onsiichtbar Hand“ vum benannten Adam Smith. Privat Laster ginn an der ekonomescher Gesellschaft zum allgemenge Gutt. Esou gëtt Egoismus zur moralescher Kategorie. Dat dat Raisonnement am 18. Joerhonnert awer beim de Mandeville eng Satir war, a beim Adam Smith tatsächlech zu enger opklärerescher Moralphilosophie gehéiert huet, déi Sympathie an Empathie, déi Matgefill a Mënschlechkeet als Grondwäerter vum mënschlechen Zesummeliewe virausgesat huet, ass leider scho laang vergiess.
Wat bleift, dat ass d‘Wonner vun der ekonomescher Gesellschaft, ganz ouni Ironie : wann ech hemmungslos meng eegen Interesse duerchsetzen, da schaffen ech a Wierklechkeet fir den „Intérêt général“.
Dank dem oppene Maart gëtt also och nach de selbstsüchtegsten Egoist, zum Verwalter vum ëffentlechen Interesse. An der ekonomëscher Gesellschaft kann ech mech, meng Frënn, meng Clienten a meng Famill esou hemmungslos et och nëmme geet beräicheren, a mer trotzdeem dobäi sécher sinn, dat iergendwéi, iergendwou och nach di aner dovu profitéieren. D‘Well hieft jo bekanntlech all d‘Booter no uewen.
An déi Iddien, dëst Wonner vum Intérêt général wollt den Edward Bernays och op de Probleem vun der Meenungsfräiheet, an der ëffentlecher Meenung uwennen. Virun dësem ideologeschen Hannergrond wollt den Bernays de Problem vun den ville verschiddenen individuellen Meenungen an der Massendemokratie léisen.
Mä am Ufank vum 20. Joerhonnert war et och scho kloer genuch, dat di onsiichtbar ekonomesch Hand en kléngen „Coup de Main“ vu baussen néideg huet. A sengem bekanntste Buch mam Titel Propaganda schreift dohier den Edward Bernays :
Di bewosst an intelligent Manipulatioun vun den organiséierte Gewunnechten an Meenunge vun de Massen ass en wichtegt Element vun der demokratescher Gesellschaft.
Déijéineg, déi dësen onsiichtbare Mechanismus vun der Gesellschaft manipuléieren, bilden eng onsiichtbar Regierung. […] Mär gi regéiert, eise Verstand gëtt forméiert, eis Geschmäcker geformt, eis Iddie virgeschloen, gréisstendeels vu Männer, vun deene mer nach ni héieren hunn.
Des Passage gi gären an deem Sënn geliese, dat den Bernays hei vun obskuere Gruppéierunge vu Leit schreiwe géit, etwa den „deep state“ oder soss welch Verschwierer, déi d‘Welt aus dem Schied eraus regéiere géifen. Dat ass awer net de Fall. De Bernays ass net de Frënn vun de Verschwierungstheoretiker. De Bernays mécht hei schlicht an einfach Reklamm fir den neie Beruff, deen hie verkafe wëllt : de Beruff vum Consultant an de Public Relations. Soit wat een haut wuel de Manager vun der Ëffentlechkeetsaarbecht nenne géif. Di onsiichtbar Manipulateuren, déi dës dramatesch Passagë beschreiwe sinn déi Männer a Fraen aus de Marketing- an Public-Relations Aventuren, déi fir Honorairen un den individuelle Passiounen an der ëffentlecher Meenung schaffen.
Mer brauchen dann och net op all di Anekdote vun de fantastesche Reussitte vum Bernays sengen neien Techniken anzegoen. Di sinn zum gudden Deel iwwerdriwwen, well dem Bernays goung et an éischter Instanz emol dorëm sech selwer ze verkafen. Di éischt Intentioun vum Marketing ass et de Marketing ze verkafen.
De Bernays hat selbstverständlech als Marketing-Professionellen och méi en allgemeng Hang zur strategescher Iwwerdreiwung. Esou huet en och ëmmer gären op den déiwen Afloss vu sengem Monni Sigmund Freud senger Psychanalyse higewisen. Et wären dem Freud seng Theorië vum Onbewosste gewiescht déi, zum Beispill mat der onbewosster Bedeitung vum Phallus bei der Fra, dozou gefouert hätten, dat seng Zigarettendamp fir Fraë bei den Suffragetten esou gutt funktionéiert hätt. E Phallus wär ëmmerhin en onbewosste Symbol fir Kraaft, Muecht an Autonomie. An dofir wär d‘Zigarett als Phallussymbol grad bei den Fraerechtlerinnen esou gutt ukomm.
An och op deen Onsënn brauch een wuel kaum weider anzegoen. Wëll en weist virun allem emol, wéi den Marketing et vermaach déi eidelst Stereotyppen ze mobiliséieren, an der Hoffnung eppes bei den Nolauschterer ze bewierken. Mindestens doranner hat den Bernays d‘Psychanalyse awer verstanen, an dat ass elo net grad déif, dat Mënschen net esou staark vun hirer Vernonft, awer desto méi einfach vun hire Gefiller, Impulser, Triber, Wënsch a Fantasië motivéiert ginn.
Wat den Bernays och séier verstanen hat, war dat seng net esou nei politesch Iwwerzeegung d‘Gesellschaft als Maart funktionéieren ze loossen, net nëmme kommerziell, mä och politesch Uwennungen huet. Well di onsiichtbar Hand vun der Ekonomie schafft net nëmme fir d‘Ekonomie. An der ekonomescher Gesellschaft schafft si och fir d‘Politik.
Well grad esou, wéi en Verkeefer bei potentielle Clienten en Wonsch no verschidde Produiten ervirzeruffe versicht, grad esou sollt och eng gewiefte Regierung d‘Bierger dozou bréngen an di gewënschte Richtung, ze denken an ze handelen. An deen demokratesche Besoin hunn d‘Consultante vun den Public Relations net emol mussen erschafen : dee war scho längst do.
De Genie vum Bernays bestoung hei virun allem doran Politiker seng Servicer als Léisung op hir Problemer ze verkafen.
En gudde Business brauch en gudde Leadership. A wa Politik och just en Business ass, oder wéi den Bernays et rappelléiert, wa Politik souwisou geschichtlech den éischten „Big Business“ war, dann ass an der demokratescher Politik den nämmlechte Prinzip vum Leadership ausschlaggebend, wéi am Handel an an der Firma. An enger Demokratie, soll also de politesche Leadership nom Modell vum Businessleadership funktionéieren.
Dat heescht dat dëse Leadership an éischter Instanz iwwert Ëffentlechkeetsaarbecht, soit : iwwert d‘Organisatioun an d‘Forméierung vun der fräier, demokratescher Meenung leeft.
Dofir ass et wichteg, dat Politik all d‘Mëttele vun de mediale Marketing a Propaganda-Technike, vun der Psychologie, a vun der ugewannter Sozialwëssenschaft benotzt, fir Uerdnung an de Chaos vun de fräie Meenungen eran ze bréngen. Selbstverständlech winnt sech den Public, dat heescht d‘Clientë vun der Politik, och un di nei Methoden an Tricke vun dem Marketing.
Eng gutt Regierung, e gudde politesche Leadership, schreift den Bernays, kann a soll verkaf gi wéi all aner Wuer och. Well nëmmen esou entseet déi fräi Meenung, déi mer als Grondrecht vun eisen Demokratien esou schätzen.
